CYTRYNIEC CHIŃSKI
Schisandra chinensis – to bardzo stara roślina lecznicza, której opis znajdujemy już w pierwszej Chińskiej Farmakopei z 250 r. p. n. e. Owoc cytrusa Fructus schisandrae nazywano tam wu-wei-zi (czyt. Łu-łej-dzy), co w języku chińskim oznacza owoc o pięciu smakach. Nazwa ta określa specyfikę smaku surowca, gdyż okrywa owocu jest słodka, miąższ kwaśny, nasiona gorzkie i cierpkie, a w miarę przechowywania surowiec nabiera słonawego smaku.
Jako cenna roślina lecznicza, techniczna, jadalna i ozdobna, cytryniec od kilkudziesięciu lat jest uprawiany nie tylko na terenie byłego ZSRR i Bułgarii, ale również w innych krajach. W celach leczniczych stosuje się głównie owoce i nasiona. Owoce zawierają do 1,5 proc. cukrów, do 20 proc. kwasów organicznych (głównie cytrynowego, jabłkowego i winowego), flawonoidy, katechiny, antocyjany, garbniki, olejki eteryczne, oraz witaminę C. W nasionach są substancje tonizujące (schizandryna i jej pochodne), witamina E i substancje oleiste. W owocach cytryńca znaleziono także węglowodany, białka, kwasy tłuszczowe oraz makro- i mikroelementy: wapń, magnez, fosfor, potas, sód, glin, cynę, żelazo, mangan, kobalt, nie stwierdzono natomiast glikozydów ani alkaloidów. Olejek eteryczny cytryńca, znajdujący się we wszystkich częściach rośliny (najwięcej w korze), jest ceniony w perfumerii za subtelny korzenno-cytrynowy aromat.
Zasadnicze farmakologiczne działanie cytryńca to stymulacja układu oddechowego, zwiększenie pobudliwości ośrodkowego układu nerwowego, regulacja biologicznych funkcji układu krwionośnego i serce. Oprócz tego cytryniec stymuluje centralny układ nerwowy przy zmęczeniu fizycznym i umysłowym, likwidując uczucie zmęczenia. Ma także zdolność przyspieszania procesu regeneracji skóry.
Wydana w Pekinie w 1982 r. „Księga chińskiej medycyny tradycyjnej” wymienia także trzy inne gatunki cytryńca: S. sphenanthera, S. henryi, S. sphaerandra. Z kolei amerykański program komputerowy „NaturBase” równorzędnie traktuje jako surowiec do produkcji leków suszone owoce dwóch gatunków: S. chinensis (Nothern Schizandra) i S. sphenanthera (Southern Schizandra). Farmakopea byłego Związku Radzieckiego wymienia jako leki nalewkę na owocach i nasionach cytryńca (T-rae Schisandrae 50,0), dawkowanie: 20-25 kropli 3 razy dziennie) oraz proszek z nasion (Pulv. Schisandrae 0,5) dawkowanie: 1 proszek 2-3 razy dziennie). Mają być one stosowane z przepisu lekarza jako środek stymulujący i tonizujący centralny system nerwowy przy zmęczeniu fizycznym i umysłowym, podwyższonej senności, hipotonii, chorobach psychicznych charakteryzujących się występowaniem stanów depresyjnych, dla polepszenia wzroku (zdolności widzenia w ciemności), normalizacji pracy serca i żołądka. Zasadniczo jako środek zwiększający zdolność do pracy w trudnych warunkach.
Przeciwwskazania to: stany nadpobudliwości nerwowej, bezsenność, nadciśnienie tętnicze oraz zaburzenia pracy serca. Według „NaturBase” przeciwwskazaniem jest także ciąża.
Substancje odpowiedzialne za lecznicze działanie cytryńca to przede wszystkim lignany – schizandryna oraz jej pochodne. Termin lignany pojawił się w 1941 r. jako określenie związków organicznych, powstałych w wyniku połączenia dwu (lub kilku) cząsteczek pochodnych fenylopropanu. Lignany są szeroko rozpowszechnione wśród roślin, występują w korzeniach, drewnie, liściach i owocach. Jeszcze w latach 70. polska literatura fachowa wspominała o nich, bo: „obecność lignanów może mieć czasem znaczenie w taksonomii roślin”. Dzisiaj wiemy, że wiele lignanów ma cenne właściwości farmakologiczne, takie jak: przeciwrakowe, przeciwbakteryjne, stymulujące oraz adaptogenne. Niektóre dane wskazują, że lecznicze działanie cytryńca może być wynikiem wspólnego oddziaływania kwasów organicznych, olejku eterycznego i węglowodanów oraz schizandryny na organizm człowieka (lub zwierzęcia).
Cytryniec wykazuje działanie lecznicze przy wysokiej i progresywnej krótkowzroczności. Maścią z miękiszu owoców można leczyć egzemę oraz zapalenie skóry. Działa także bakteriostatycznie, przy czym w odróżnieniu od innych lekarstw nie traci tych właściwości w podwyższonej temperaturze.
Doświadczalnie stwierdzono, że cytryniec (i jego preparaty w leczniczych dawkach) aktywuje zarówno proces pobudzania, jak i hamowania centralnego układu nerwowego, nie naruszając równowagi tych procesów. Alpiniści stosujący leki z cytryńca, stwierdzili u siebie mniejszą wrażliwość na brak tlenu w powietrzu wysokich gór. Nalewka zmniejszyła też reakcję na przegrzanie organizmu, a nawet toksyny bakterii wywołujących biegunkę. Procesy zapalne wywołane oparzeniami (także chemicznymi) przebiegały łagodniej. Użycie cytryńca może zapobiec szokowi przy oparzeniach oraz zmniejszyć miejscowy odczyn zapalny. Robotnicy pijący napój z cytryńcem w czasie ciężkiej pracy fizycznej w wysokiej temperaturze lepiej pracowali, mniej się męczyli oraz w czasie odpoczynku szybciej regenerowali siły. Stwierdzono też dużo mniejsze (niemal o połowę) wydzielanie potu oraz soli, co skutkowało utrzymaniem równowagi soli w organizmie. Podczas II wojny światowej wyciągi z owoców cytryńca podawano lotnikom radzieckim przed nocnymi lotami, ponieważ znacznie zwiększały ostrość widzenia w ciemności.
Owoce cytryńca wchodzą w skład złożonego lekarstwa ziołowego, którym leczy się wysokie ciśnienie (hipertonię) w Korei, a którego starodawna receptura pochodzi z tradycyjnej medycyny Dalekiego Wschodu.
Dawkowanie max – dziennie
3 gramy lub 2 szklanki odwaru (2 czubate łyżeczki suszonych owoców zalewamy 2 szklankami wody i gotujemy 10-15 minut na wolnym ogniu).